Polski Winckelmann i muzeum w Wilanowie

Urodzony w listopadzie 1755 roku Stanisław Kostka Potocki był synem Eustachego i Marianny z Kątskich, oraz bratem Ignacego Potockiego. W historii Polski jest znany jako poseł, oraz członek Stronnictwa Patriotycznego na Sejmie Czteroletnim, działacz oświatowy, wolnomularz. W 1791 był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, a w 1792 brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej, kiedy to był generałem artylerii koronnej. Od 1796 roku osiadł w Wilanowie, który kupił w 1799 od teściowej Izabeli Lubomirskiej. W 1800 został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W rządzie Księstwa Warszawskiego był kolejno członkiem Komisji Rządzącej, prezesem Rady Stanu, Rady Ministrów, oraz dyrektorem Izby Edukacyjnej. W Królestwie Polskim był w latach 1815-1820 ministrem wyznań i oświecenia.

Potocki znany był także, jako miłośnik, znawca i mecenas sztuk pięknych, kolekcjoner, propagator klasycyzmu. Był architektem amatorem, wraz z Christianem Piotrem Aignerem zaprojektował fasadę kościoła św. Anny w Warszawie.

Hrabia napisał „O sztuce u dawnych czyli Winckelmann polski”, „O wymowie i stylu” wydane w 1815 roku, „Pochwały, mowy i rozprawy” wydane w 1816 roku, oraz „Podróż do Ciemnogrodu” wydane w 1820 roku.

Stanisław Kostka Potocki zmarł 14 września 1821 roku.

Pierwotnie rezydencja w Wilanowie należała do rodziny Milanowskich, przez co była nazywana Milanowem. Z czasem przechodziła z rąk do rąk, między innymi należała do rodziny Leszczyńskich, kiedy koniuszy koronny wykupił te tereny 23 kwietnia 1677 roku od Stanisława Kryckiego. Na żądanie króla nazwę rezydencji zmieniono na Villa Nova, co po spolszczeniu dało nam Wilanów. Głównym architektem pałacu, który dziś możemy podziwiać był Augustyn Locci.

Po śmierci króla Wilanów trafił w ręce rodziny Czartoryskich. Od nich otrzymała pałac Izabela Lubomirska, która przekazała go swojej córce Aleksandrze, żonie Stanisława Kostki Potockiego. Para ta uczyniła z pałacu, 5 sierpnia 1805 roku, muzeum. Wilanów należał do rodziny Potockich przez trzy pokolenia, kiedy po bezpotomnej śmierci żony Augusta Potockiego przeszedł w ręce rodziny Branickich.

Im to właśnie Wilanów odebrała władza komunistyczna w 1945 roku. Wilanów stał się oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie. W 1954 roku przeprowadzono generalną odbudowę całego zespołu ogrodowo – pałacowego. Aktualnie Wilanów stanowi osobną jednostkę muzealną. Na terenie posiadłości prowadzone są badania wykopaliskowe prowadzone przez KOBiDZ.

Powstanie kolekcji, oraz muzeum w Wilanowie w XIX wieku przypisuje się tak naprawdę „Grand Tour” Stanisława Kostki Potockiego.

„Grand Tour” była to wielka podróż po Europie, stanowiąca jedna z podstawowych elementów kształcenia młodych ludzi pochodzenia arystokratycznego. Głównym celem tych podróży była zwykle Italia.

Stanisław Kostka Potocki pierwszą podróż odbył na trasie Paryż – Włochy od kwietnia 1772 roku do listopad 1774 roku. Siedemnastoletni młodzieniec, pod opieką kamerdynera, głównie zajmował się kupowaniem strojów. Jednakże jego głównym celem była Akademia Królewska w Turynie, gdzie nauczano logiki, prawa cywilnego i publicznego, etyki, matematyki, historii, filozofii, fizyki eksperymentalnej, języka francuskiego i włoskiego, rysunku, tańca, jazdy konnej, szermierki, oraz architektury. Młody panicz wybrał się w tą podróż w celu poznania warunków życia ludności, zarządzania, rolnictwa, przemysłu, sztuki, manufaktury i zobaczenia antycznych ruin. Jego pragnieniem było stanie się mężem stanu.

Od listopada 1774 do październik 1775 roku, Potocki wyruszył w prawdziwy „Grand Tour” po Italii. Jego relacje znamy z „ Voyage d’ Italieen en 1774”, dziesięciostronicowego rękopis hrabiego. Pisząc tą pracę opierał się na różnych przewodnikach wydanych w drugiej połowie XVIII wieku związku z modą na „Grand Tour”. Zawierały one podstawowy zasób wiedzy praktycznej, zawierające spisy najsłynniejszych rzeźb i dzieł rzemiosła artystycznego. Podczas tej podróży Potocki przeprowadził studia nad ruinami w Rzymie. Powstały wtedy liczne rysunki. Pierwszy raz napotkał się na wykopaliska, oraz sposoby pomiarów i dokumentacji. Potocki dołączył do rzymskiej akademii „Arkadia”, oraz spotkał się z J.J Winckelmannem, który był w Rzymie od 1755, jako konserwator starożytności rzymskich. Jego książka miała przełomowe znaczenie dla Hrabiego. Była podstawą do stworzenia własnych poglądów. Liczne komentarze na marginesach były z pewnością początkiem jego własnej książki. Z Rzymu do hrabia pojechał do Neapolu, gdzie zwiedził Pompeje i Herkulanum. Nie wiadomo, co wtedy kupił, gdyż dokumenty spłonęły podczas II Wojny Światowej.

Kolejna podróż również odbyła się do Włochy, a konkretnie do Rzymu od maj 1777 do maja 1778 roku. Podróż tę hrabia odbył z żoną Aleksandrą, w Polsce zostawił rocznego syna. Wtedy to dokonał rekonstrukcji willi Piliniusza Młodszego, która to dziś jest wykorzystywana przez włoskich archeologów. Potocki był gruntownie przygotowany do tego projektu. Przestudiował starożytne źródła zawierające opis budowli, oraz dokonał pomiarów porównawczych innych antycznych willi.

Na przełomie lipca 1779, a maja 1780 roku hrabia znów wyjeżdża do Włoch. Wtedy to pierwszy raz spotykamy spis zakupionych dzieł. W listach do żony możemy odczytać wspólna pasję kolekcjonerstwa małżeństwa. Para świadomie dokonywała wyboru obrazów, by stworzyć własną galerię.

Wśród najbardziej znanych malowideł możemy odnaleźć holenderskiego malarz Jan Lievens, który namalował „Mężczyzna zapalający żagiew”, oraz „Młody mężczyzna z fajką dmuchający na żar”. Prace te powstały kiedy artysta pracował razem z Rembrandtem w jednym warsztacie. Inne obrazy to „Bachanalia” Gulio Carpioniego, „Madonna z dzieciątkiem” naśladowcy Leonarda da Vinci – Jana Gossaerta „Mabuse”, oraz „Anioł Stróż” Domienico Zampieri „Domenichino”. Te liczne obrazy stanowią dziś jedną z ważniejszych elementów kolekcji Wilanowskiej. W tym okresie powstał także najważniejszy, zdaniem Kostki, obraz w kolekcji hrabiego. Jean Louis David wystawił rachunek w czerwcu, a portret hrabiego dostarczono w październiku 1780 roku.

Pomiędzy majem, a sierpniem 1783 roku Potocki wyjechał do Niemiec. Podczas prowadzenia tej misji politycznej, hrabia zwiedzał miasta. Przejeżdżając przez Poznań ocenił polską sztukę. W samych Niemczech zobaczył dotacje Fryderyka II, galerie obrazów, Teatr Opery. Podczas tych wizyt oceniał porządek ustawienia obrazów, oświetlenie wnętrza. Wtedy prawdopodobnie zrodził się pomysł stworzenia oświeceniowego muzeum.

Najważniejszą podróżą Stanisława Kostki Potockiego była wyprawa do Włochy od lipica 1785 do maj 1786 roku razem z Izabelą Lubomirską. Informacje o tej podróży, oraz zakupionych rzeczach znamy z korespondencji hrabiego z żoną. Najpierw udano się do Wenecji, w konkretnym celu - żeby zakupić dzieła sztuki. Miały one udekorować rezydencje i wzbogacić posiadane już kolekcje. Zakupiono wtedy między innymi obraz Jacopo Tintoretto „Apoteoza senatora Weneckiego”, był to malarz, który ozdobił bazylikę świętego Marka. Para hrabiowska potrzebowała jednak także waz i popiersi marmurowych oraz modnych wtedy waz etruskich. Potocki pojechał do Noli, bardzo popularnej miejscowość wykopaliskowa. Arystokracja całej Europy prowadziła tam włąsne badania z racji braku waz etruskich na rynku, oraz strachu przed fałszerstwami. Tak samo uczynił Potocki. Wiemy, że odkrył grób z kamienna trumna, 30-40 stóp pod ziemią. Hrabia był zafascynowany wykopaliskami. Pisał do żony: „a wszystko to żeby mieć przyjemność otwierania grobów i okradania zmarłych. Jakie to urocze zajęcie.” Po powrocie do Polski dalej otrzymywał wazy z wykopalisk, z których był bardzo dumny. Podczas tej podróży Potocki kupował też rzeźby, spisywał je w sporządzonym przez siebie katalogu, który potem wykorzystywał przy pisaniu „Sztuka u dawnych, czyli Winckelmann Polski”. Kończąc wizytę w Neapolu hrabia uznał swoją kolekcję waz etruskich za zamkniętą. Trzeba zaznaczyć, że Potocki nie mógł kształtować swojej kolekcji tak jak chciał ze względów grzecznościowych wobec teściowej księżnej Lubomirskiej, odstępował jej wybrane przez siebie wazy. W marcu 1786 ruszył do Rzymu, gdzie kupował rzeźby, ale niestety był ograniczony finansowo. Teściowa podarowała mu kilka „marmurów”. Za całość formalną, czyli cła, odbieranie skrzyń odpowiadała żona Aleksandra, którą hrabia nazywa „swoim archeologiem”. Kolekcje w tym okresie gromadzone były z myślą utworzenia muzeum.

Kolejna podróż odbyła się do Francja i Anglia od marca 1787 do stycznia 1788 roku. Potocki wyruszył w towarzystwie Juliana Ursyna Niemcewicza. W Paryżu zatrzymali się u teściowej, gdzie miał okazję poznać między innymi Thomasa Jeffersona. W Londynie polscy arystokraci zostali przyjęci na dworze królewskim, który nie spodobał się hrabiemu. Wiemy, że w tym okresie Potocki kupił dwie ogromne wazy chińskie, oraz podziwiał ogrody i parki. Po powrocie kandydował na posła na sejm czteroletni

Przedostatnia podróż hrabiego odbyła się Włochy od marca 1795 roku do lipca 1797, a była poprzedzona kilkuletnią emigracją polityczną. Potocki wyruszył wraz z żoną, towarzysząc w „Grand Tour” syna Alexandra. Wiemy, że małżeństwo pomnażało kolekcje obrazów, ale dokumentacja związana z tym okresem nie została jeszcze przebadana.

Ostatnia podróż Stanisława Kostki Potockiego odbyła się do Francja od stycznia do sierpień 1808 roku, kiedy to hrabia był zaangażowany w wydarzenia polityczne związane z Napoleonem. W tym okresie Alexandra była już właścicielką Wilanowa, który pełnił funkcje reprezentatywną i muzealną, gdzie małżeństwo pokazywało swoje kolekcje. Nie dysponujemy relacją hrabiego dotyczącą tej podróży. Wiemy, że zakupił wtedy pamiątki po Janie III Sobieskim i zabytki z dalekiego wschodu. W Paryżu hrabia zostawił swoich agentów, którzy relacjonowali bieżącą sytuacje na rynku antykwarskim. Potocki wrócił do kraju i zaczął pracę nad „Sztuka u dawnych, czyli Winckelmann Polski”.

W 1775 roku w Polsce oświeceniowej powstała idea Museum Polonica, które miało być instytucją narodowa, dla użytku publicznego, której funkcją podstawową byłoby gromadzenie dzieł sztuki, oraz pamiątek narodowych, a także edukacyjna wyrażona poprzez stworzenie biblioteki i archiwum.

Stanisław Kostka Potocki miał jednak inną wizję. Muzeum miało być miejscem przemiany wartości ulotnych, przemijających, stworzonych przez geniusz ludzki w wartości trwałe, na zawsze zapisane przez artystów w dziełach sztuki, służące postępowi poprzez siłę oddziaływania na odbiorców. Hrabia uważał, że tylko sztuka może wpływać na emocje ludzkie i jest zdolna kształtować ich potrzeby intelektualne. Związku z czym w swojej kolekcji świadomie gromadził dzieła, które mogłyby posłużyć okresu największego rozkwitu kultur.

Zbiór Stanisława Kostki Potockiego obejmuje przede wszystkim medale i monety, malarstwo europejskie, starożytne rzeźby, ceramikę i gliptykę, kolekcję sztuki Dalekiego Wschodu, księgozbiór dotyczący sztuki, zbiór rycin i rysunków. Kolekcje te pochodzą z Francji, Anglii, Niemiec, Austrii, ale przede wszystkim z Włoch.

W utworzeniu kolekcji przełomowym momentem było przekazanie przez księżną Lubomirską dóbr wilanowskich Aleksandrze i Stanisławowi. Mogli rozwinąć „muzeum” w profesjonalną galerię sztuki i historii o charakterze edukacyjnym. Wzrastał prestiż Wilanowa. Wystawione dzieła były w formie ekspozycji edukacyjnej. Część centralna przeznaczone na zbiory związane z Janem III Sobieskim. Co ciekawe, tam także antyczne rzeźby, które miały pokazać związek z starożytną Sarmacją.

5 sierpnia 1805 pojawił się pierwszy wpis w „Księdze do zapisywania się osób zwiedzających Pałac w Wilanowie”.

Dzisiaj można odnaleźć kolekcje w poszczególnych pomieszczeniach pałacu w Wilanowie. W Pokoju Wielkim Karmazynowy, powstałym z połączenia 3 pokoi mieszkalnych i stworzonym specjalnie na ekspozycje malarstwa obcego, aktualnie odnajdziemy charakter i atmosferę tamtych czasów. Gabinet Etruski projektu L.Marconiego, został specjalnie zrobiony na zbiory ceramiki. Dekoracje nawiązują do sztuki antycznej. W tym pomieszczeniu odnajdziemy wazy z III i IV w. p. n. e z Noli. W Lapidarium, stworzonym w 1875 roku znajdują się figury, rzeźby i sarkofagi z II wieku. Galeria Dolna Północna jest jedną z pierwszych sal muzealnych stworzonych przez Kostkę Potockiego. W Gabinecie przed Galerią znajdziemy obrazy z kolekcji Kostki Potockiego, a także płyta z napisem w brązie „cunctis patet ingressus” znaczącym „Wstęp wolny wszystkim”. Wygląd Gabinetu nawiązuje do połowy XIX wieku.

Od 26 czerwca do 23 września 2007 roku w Oranżerii koło pałacu Wilanowskiego, pod patronatem prezydenta RP, ambasadorów Włoch i Grecji odbyła się wystawa waz greckich Stanisława Kostki Potockiego. Była to pierwsza pełna prezentacja zrekonstruowanych części kolekcji. Wystawa została zorganizowana, by podkreślić wagę, jaką ten zbiór posiadał w dziejach polskiej kultury i polskiego muzealnictwa. Przedstawione na wystawie wazy są najlepszym i najlepiej znanym polskim osmienastowiecznym zbiorem. Miał on wielki wpływ na kulturę artystyczną Warszawy. „Naśladownictwo wilanowskie” znadziemy w Natolinie i Arkadii.

Gabinety etruskie lub pompejańskie, do których wazy były sprowadzane, powstały w XVIII wieku, kiedy młoda arystokracja zafascynowała się wazami południowo –italskimi. Sufity, ściany, podłoga, nawet meble musiały mieć antyczne wzory. Pierwsze Gabinety powstały około 1760 roku w Anglii, stworzone przez Roberta i Jamesa Adam. W Polsce przykłady takich Gabinetów znajdziemy w Łańcucie, Arkadii, Natolin, oraz Wilanów.

Stanisław Kostka interesował się wazami krótko, ale intensywnie. Podczas podróży z teściową do Włoch, kupował wazy dla żony, by udekorować bibliotekę. Jednak w tym czasie brakował waz jakie chciał. Na rynku były głównie amfory, które nie pasowały do szaf bibliotecznych. Hrabia zaczął kupować to co było. Dzięki temu kolekcja uzyskała rozmaitość, którą badacz uważał za stworzoną świadomie.

Do trzeciej ćwierci XIX wieku była to najcenniejsza kolekcja waz greckich w Polsce, która zainspirowała powstanie wnętrz klasycznych w Warszawie i jej okolicach.

Bibliografia:

• „Grand Tour. Narodziny kolekcji Stanisława Kostki Potockiego”, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2006C

• Witold Dobrowolski „Wazy greckie Stanisława Kostki Potockiego”, Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa 2007

• W. Gzajewski „Wilanów”, wyd. Rozwój, Łódź 1908

• Z. Kolitowska „Wilanów” wyd. Sport i Turystyka Warszawy, Warszawa 1978

• www.wilanow-palac.art.pl