Kreta znajduje się na morzu Śródziemnym i jest najdalej wysunięta na południe wyspą Grecką. 70% jej gruntów stanowią grunty zupełnie jałowe, nie da się na nich nawet wypasać owiec. Na terenie wysokich gór odnaleźć można liczne jaskinie, które służyły za kryjówkę mieszkańcom podczas kataklizmów, a nawet w czasie trwania II wojny światowej.
Właściwie nie wiadomo dlaczego właśnie tu nastąpił tak gwałtowny rozwój kulturalny i dlaczego przybysze z Bliskiego Wschodu wybrali tą właśnie wyspę, kiedy bliżej mieli na Cypr, bądź Rodos.
Pojawienie się ludności z udomowionymi zwierzętami datuję się na ok. 6 tysięcy lat p.n.e. Wtedy też, na terenach Cyklad, oraz Krety pojawiły się pierwsze świadectwa sztuki – tzw. „idole”. Były to schematycznie przedstawione postaci ludzkie. Miały one długie cylindryczne szyje, wyraźnie zaznaczone nosy i piersi. Najbardziej znanymi przykładami „idoli” są: Harfista z Keros, posążek żeński z Amorgos (wykonany z terakoty), siedząca bogini z Krety (charakterystyczna – steatopygia) i figurki wiolinowe.
Kultura kreteńska została podzielona na kilka okresów:
Wczesnokreteński 3000 – 2000 p.n.e.
Średniokreteński 2000 – 1580 p.n.e.
Późnokreteński 1580 – 1100 p.n.e.
Każdy z tych okresów dzielił się na kolejne 3 podokresy. Możemy także znaleźć podział na:
Pałace starsze 2000 – 1570 p.n.e., które zawierają się w okresie średniokreteńskim I, oraz II
Pałace młodsze 1700 – 1425 p.n.e., które zawierają się w okresie od średniokreteńskiego III do późnokreteńskiego II
Okres Wczesnokreteński
W tym okresie zaczęły się tworzyć charakterystyczne osady z jednym domostwem, złożonym z liczby podobnych do siebie pomieszczeń posklejanych z sobą. Domy były budowane z suszonej cegły. W okresie tym przybyła także nowa fala mieszkańców z Azji Mniejszej, którzy przywieźli z sobą sztukę wytwarzania brązowych ozdób i broni. Jednak rzadko zdarza się odkryć brązowe narzędzia z tego okresu. Zaistniały wtedy, po raz pierwszy na Krecie, pieczecie osobiste wykonane głównie z materiałów miękkich i kamienia. Na ich powierzchni były ryte figury geometryczne. Pochówek w tamtym okresie odbywał się głównie w grotach i jamach, jednak można znaleźć także izby naziemne. Koło Messary odnaleziono duże, koliste, naziemne pomieszczenie, być może czymś przykrywane. Używane ono było przez pokolenia do wielu pochówków a dziś nazywamy je tolosami (od gr. tholoi – komora grobowa).Powszechne było chowanie ludzi w glinianych dzbanach zw. patosami, albo trumnach owalnych z terakoty zw. larnaksami.
Pałace starsze
Najważniejszymi ośrodkami na Krecie, w okresie Pałacy Starszych były: Knossos, Fajstos, Mali i najmniejszy Kato Zakro. Nie do końca wiadomo skąd wziął się pomysł na budowę tego typu architektury. Możliwe, że idea ta przywędrował z Bliskiego Wschód, gdzie odnajdziemy wiele podobnych budowli. Prawdopodobne jest także, że wczesnokretenskie osady przekształciły się i zostały wchłonięte przez większy ośrodek.
Do czego służył pałac? Przede wszystkim był magazynem na oliwę, zboże, wino, także stanowił centrum rzemieślnictwa, administracji.
Pałace zawsze powstawały bez murów obronnych, w końcu mieszkańcy żyli przez pokolenia w pokoju i nie czuli potrzeby tworzenia takich rzeczy. Wszystkie pomieszczenia pałacu mieściły się wokół dużego dziedzińca, do którego prowadziły hale wejściowe, schody, portyki kolumnowe. Tutaj znajdowały się też sale reprezentacyjne (przedsionek i sala tronowa), pokoje mieszkalne, komnaty kultowe, łazienki (dobrą kanalizację zapewniały rury terakotowe). Warto zwrócić uwagę na łaźnie królowej w Knossos, zw. megaronem. Pałace zwykle miały po kilka kondygnacji, a na samej górze mieszkał władca. Gdy przyjrzymy się bliżej planom budowli na Krecie nie zdziwimy się skąd pojawiła się legenda o Minotaurze i labiryncie.
Takie wielkie kompleksy pałacowe mogły istnieć tylko w ramach zorganizowanej gospodarki: rolniczej, hodowlanej i rzemieślniczej, z związku z czym musiało istnieć państwo lub raczej państwa, które posiadały silną władze centralną i sprawną administrację. Były po prostu dobrze zorganizowane.
XVI w p.n.e. nastąpiło zniszczenie pałaców. Nie znamy przyczyn tego wydarzenia. Wiemy, że w tym samym czasie miał miejsce najazd Hyskosów na Egipt. Jednak dzisiaj najbardziej rozpowszechnioną teorią jest, że na Krecie wybuchła wojna domowa między władcami dzielnicowymi o hegemonie na wyspie. Prawdopodobnie królowie Mali, Fajstos czuli się zagrożeni z strony Knossos i stworzyli koalicję. Stan pałaców po tych wydarzenia, sugeruję, że władca Knossos pokonał przeciwników i podporządkował sobie całą wyspę. Pałace zostały odbudowane, jednak Knossos zostało powiększone i bardziej udekorowane.
Pałace młodsze
Szybka odbudowa pałacy pozwoliła na kontynuacje i rozwój wcześniejszych osiągnięć takich jak:
Freski i malarstwo
Freski i malarstwo na Krecie rozwinęły się prawdopodobnie z tynków barwnych zdobiących ściany mieszkalne. Największym ośrodkiem gdzie odnaleziono freski jest Knossos, oraz miasto Akrotiri na Therze (dzisiejszej Santorini), wystarczy wspomnieć choćby ‘bokserów’ czy ‘rybaka’ z tej właśnie miejscowości. Trzeba zaznaczyć, że odnalezione freski stanowią malutkie fragmenty, z których dopiero następuje rekonstrukcja całości. Artyści kreteńscy, oczywiście są dla nas anonimowi, zdobili głównie ściany i podłogi. Wyraźnie widać wpływ malarstwa egipskiego, szczególnie w tematyce i technice wykonania.
Początkowo freski ukazywały proste motywy geometryczne, a kolorystyka była biało czerwona. Z czasem jednak rozwinęła się, by w okresie pałacy młodszych uzyskać swój największy rozkwit. Główną tematyką przedstawień była przyroda i zwierzęta (fauna i flora lądowa oraz morska), a także ludzie podczas procesji, bądź zawodów. Była ona bardzo drobiazgowa, tak jak w Egipcie. Nawet dziś botanicy potrafią rozróżnić gatunki namalowanych rośliny. Nie jest pewne, czy można ten nurt nazwać naturalistyczny, gdyż zdarza się dostrzec np. niebieskie małpy, ale możliwe, że była to pewna konwencja przedstawienia. Freski, na które należy zwrócić uwagę to słynna ‘Paryżanka’, ‘Delfiny’ z Megaronu królowej, ‘ Gryfy’ z sali tronowej, czy tzw. ‘Tresura byka’. Bardzo rzadko przedstawiane były wojny.
Dzięki freskom możemy także zobaczyć podziały społeczne. Damy dworu, podczas igrzysk, były zwykle lepiej ukazane i wyraźniejsze niż otaczający je tłum ( ukazany w skrócie, jako same głowy).
Ceramika
Ceramika kreteńska „zaczyna” się w jaskini w Kamares ok. 2000 – 1700 p.n.e. Specyficzne naczynia, które tam odnaleziono, miały wysoką technikę wykonania, piękne barwy malowideł, pełne ekspresji kompozycje ozdób dopasowanych do kształtu naczynia. Na czarnym tle zwykle malowano białe, czerwone, żółte lub brązowe wzory geometryczne i stylizowane motywy roślinne, rzadko postaci. Naczynia były wykonywane techniką barbotio, czyli oddzielnie nakładano dekorację na zewnętrzną powierzchnię naczynia, po czym dołączano ozdoby wykonane w innych formach. W okresie pałacy młodszych kontynuowano ten styl, zmieniając jedynie tło na jasne, a ozdoby na czarne. Rodzajem ceramiki z Kamares były tzw. Naczynia ‘egg shell’ (skorupa jaj), nazywane tak, gdyż były to naczynia o bardzo cienkich ścianach, w kształcie maleńkich czarek.
W okresie pałacy młodszych wyróżniamy także styl morski i pałacowy. W pierwszym dominują motywy roślinne (rośliny morskie) i zwierzęce, przeważnie ośmiornice. Styl ten cechował się dużym naturalizmem. Styl pałacowy rozwijał się w latach 1450 – 1400 p.n.e. Charakteryzuje się upraszczaniem aż do form geometrycznych. Przedstawienia naturalistyczne ustępują symbolicznemu.
Rzeźba
Na wyspie zachowało się mało rzeźb, przeważnie były to drobne, niewielkie figurki z reguły kobiety w żakietach odsłaniających piersi, w spódnicach z fartuszkami. Były to być może kapłanki, albo przedstawienia bogini. Z pewnością miały one charakter wotywnym. Wykonane były głównie z gliny, fajansu, kości słoniowej lub brązu. Dobrym przykładem tego typu figurki będzie ‘Kapłanka z wężami’. Nie znaleziono przykładów rzeźby monumentalnej, chociaż podczas wykopalisk wykopano olbrzymie brązowe loki, a koło Fajstos formę do odlewu gigantycznej ręki. Podejrzewa się, że rzeźbę monumentalną, jeśli taka istniała na Krecie, wykonywano z drzewa (przez co nie zachował się żaden okaz), albo na eksport.
Rzeźby początkowo były statyczne, ale po pewnym czasie artyści nauczyli się przedstawiać ruch i swoboda, czego najlepszym przykładem jest rzeźba skocza z kości słoniowej. Pięknymi przykładami rzeźby i płaskorzeźby kreteńskiej są rytony w kształcie głowy byka, oraz waza żniwiarzy z ok. 1500 r. p.n.e.
Gliptyka
Gliptyka mogła zaistnieć na Krecie dzięki rozwojowi techniki. Zwiększenie obrotów narzędzi i stosowanie węgla krystalicznego jako posypki pozwoliło na obróbkę nawet najtwardszych kamieni szlachetnych, a także złota.
Charakterystycznym elementem kreteńskiej gliptyki są pieczęcie, wykorzystujące na swych powierzchnia wzorce z malarstwa, czyli przedstawienia zwierząt, roślin, ludzi i ich wytworów, scen kultowych i dworskich, wyobrażenia sportowe i fantastyczne. Początkowo chciano zachować rygory symetrii, ale z czasem także na pieczęciach pojawiła się swoboda przedstawienia. Wykorzystywano nawet linie faliste by nadać wizerunkowi pozory ruchu i trójwymiarowości.
Pieczęci używano do oznakowania dzbanów, skrzyń, pomieszczeń, oraz dokumentów.
Złotnictwo
W złotnictwie wyraźnie widać styl warsztatów wschodnich. Wykorzystywano techniki wyrobu z Bliskiego Wschodu, Mezopotamii, Azji Mniejszej. Używano przede wszystkim techniki:
filigranowej, czyli wykonywania ornamentów i całych, zwykle niewielkich, przedmiotów z drucików
granulacyjnej, czyli wykonywania ozdób z bardzo drobnych kuleczek przylutowanych do powierzchni przedmiotu
emaliowanie, czyli sproszkowane szkliwo, zabarwione tlenkami metali, nakładano na przygotowana powierzchnie metalu i wypalano uzyskując szklistą powłokę trwale związaną z podłożem, następnie szlifowało i polerowało się ją.
Pięknym świadectwem wysoko postawionego złotnictwa na Krecie są złote kubki z scenami ujarzmienia byka, wywieszka przedstawiająca 2 pszczoły, czy liczne złote topory.
Hegemonia na morzu
Kreta z pewnością była hegemonem na morzu Egejskim. Podporządkowane były jej Cyklady i część nadmorskiej Azji Mniejszej. Kreta, ponad to stanowiła rolę pośrednika handlowego, zważywszy na jej położenie, dokładnie pomiędzy Grecją, a Egiptem. Teuklides donosi także, że mityczny król Minos jako pierwszy posiadał flotę. Jeśli tak, to mit o podboju Aten przez Kreteńczyków staje się całkiem możliwy.
Gospodarka i kontakty
Podstawą rolnictwa były (i nadal są) gaje oliwne (oliwę eksportowano), winorośle, figowce, wełna. Tak naprawdę niesiemy jednak jaki status społeczny mieli rolnicy, i jak wyglądał handel wewnętrzny.
Znamy, za to bardzo dobrze kontakty zewnętrzne Krety z innymi państwami. Podejrzewa się, że ten handel był opanowany przez ludzi pałacu, tylko ich stać było na okręty. Kreta handlowała z: Anatolią, Cykladami, Cyprem (skąd sprowadzano miedź), Syro – Palestyną (w Byblos znajdowali się kreteńscy osadnicy), Peloponezem, Attyką, oraz Egiptem (w Egipcie możemy odnaleźć ceramikę kreteńska, na Krecie ceramikę Egipską).
Z krety do Egiptu płynęła malowana ceramika, zdobione naczynia metalowe, oliwa, drewno, oraz tekstylia. Z Egiptu zaś dostarczano
kość słoniową, złoto, kamienie szlachetne, oraz papirus. Prawdopodobnie jednak, handel ten nie nabrał charakteru regularnej wymiany. Możemy za to spotkać Kreteńczyków w wizerunkach na freskach w grobach faraonów z XV w. p.n.e. niosących typowe wyroby rzemiosła kreteńskiego, dary dla władcy. Powstał
nawet w kanonie egipskim typ ‘kreteńskiego posła’ wyróżniającego się ubiorem i niosący przedmioty o charakterystycznych kształtach waz kreteńskich. Należy zauważyć, że gdy Kreteńczycy zamienili się z grekami ze stałego lądu w Egipcie nie zmieniono konwencji przedstawienia.
Tak naprawdę, nie jest pewne czy Kreteńczycy handlowali. Możliwe, że obce produkty uzyskiwali dzięki wojnom, piractwu, poselstwom, lub otrzymywali je jako zapłaty za najmowanie się w wojsku obcych krajów (przeważnie wojsku egipskim)
Wierzenia i groby
Kreteńczycy wierzyli w boginię – matkę, której syn umarł młodo, ale zmartwychwstał. Był to symbol wegetacji. Wiem, że bogini na pewno miała kapłanki, nie wiadomo, czy istnieli ich męski odpowiednik. Status kapłanek w społeczeństwie był nieznany. Podejrzewa się, że władca Knossos mógłby być jednocześnie arcykapłanem.
Sanktuaria były zakładane na wolnym powietrzu i w jaskiniach. Uważano, że w takich miejscach można uzyskać łatwiejszy kontakt z bóstwem. Głównym miejsce sanktuarium było święte drzewo, słup, kamień, który koniecznie musiał być odgrodzony od części świeckiej.
Ofiary jakie głównie Kreteńczycy składali swojej bogini to topory, noże, naczynia, szpile, płody rolne, kwiaty. Nieznana jest także rola byka w wierzeniach Kreteńczyków. Istnieje bardzo wiele jego wizerunków, nie tylko na freskach, ale na rzeźbach, czy naczyniach libacyjnych. Jest pewne, że stanowił on ważny element życia religijnego.
Groby nadal miały kształt tolosów, ok.
Pismo
Kreteńczycy przejęli od Egipcjan pismo obrazkowe – hieroglificzne, z niego powstało pismo linearne A, nazywane tak, gdyż kształtem przypomina linijki. Pismo to nie zostało jeszcze odczytane. Istnieje zbyt mało zabytków by stało się to możliwe. Pismo linearne B, które zostało odczytane w 1952 przez Ventrisa i Chadwicka, jest pismem kreteńskim dostosowanym do potrzeb jeżyka greckiego, języka najeźdźców z Grecji.
Ważnym zabytkiem związanym z pismem kreteńskim są gliniany dysk z Fajstos, którego znaczenia także nie znamy. Możliwe jest, że był to po prostu kalendarz.
Atlantyda
Krecie i kulturze kreteńskiej nieustająco towarzyszy legenda o sławnej, opisanej przez Platona Atlantydzie. Podejrzewa się, że wyspa Thira, dziś Santorini, mogła być zagubioną wyspą. Thira wybuchła ok. 1500 r. p.n.e. Jej stolicą było Akrotiri. Posiadała wulkan wys.
Koniec kultury kreteńskiej
Na początku 2 tys. p.n.e. do Grecji przybywają Achajowie, którzy od ok. 1700 ulegają wpływom kultury z krety. Jednak Teuklides podaje, że zajmowali się korsarstwem, a w późniejszych czasach zorganizowali flotę i stali się konkurencją dla Krety. Wyparli ich z własnych terenów - Cyklad, wysp Rodos, Cypr, nawet Azji Mniejszej. W 1400 roku p.n.e. zaatakowali samą Kretę. Prawdopodobnie wcześniej odbiła się wielka bitwa morska. Możliwe także, że przyczyną udanego podboju wyspy była katastrofa naturalna jak np. wybuch wulkanu na Thirze.
Od XV do XI w. p.n.e. na Krecie następuje upadek kultury. Osadnictwo cofa się w góry, pałace upadają. Mykeńczykom, chociaż chcieli, nie udało się otworzyć kultury, taką jaką była kiedyś.
Od XI w. wyludniają się niektórych fragmentów wyspy. Możliwe, że było to spowodowane pojawieniem się Ludów Morza. Jednak bardziej prawdopodobny jest najazd ostatniej fali plemion Greckich – Dorów. W tym czasie następuje upadek kultury mykeńskiej i całkowity upadek kultury kreteńskiej. Następuje okres mitów i legend zwany ‘Wiekami Ciemnymi’.
Arthur Evans
Angielski archeolog, który uwierzył w mit o królu Minosie. W roku 1900 wykupił on Knossos i zaczął tam własne badania. Odkrytą przez siebie kulturę nazwał minojską właśnie od Minosa. Sam też uporządkował chronologie tej kultury.
Największe kontrowersje wzbudza jednak jego własna rekonstrukcja Knossos. Sam Evans zamieszkał w jednej z odkopanych i zrekonstruowanych will w pobliżu Knossos. Czy rzeczywiście powinniśmy potępiać postępowania tego angielskiego arystokraty? Idąc za profesorem Michałowskim, należy zwrócić uwagę, że przed I wojna światową, inaczej się na tego typu czyny patrzyło. Sam profesor Michałowski uważał, że krytyka jaka spadła na Evansa jest nieuzasadniona. Uważał on, że rekonstrukcja potrzebna by zachować zabytki dla następnych pokoleń. Gdyby Knossos nie zachowałoby się w tak dobrym stanie, nie moglibyśmy ocenić jego prawdziwej wartości. Nie wiadomo, czy bylibyśmy w ogóle w stanie odkryć i poznać kulturę minojską.
Bibliografia:
- Bravo, Wipszycka „Historia Greków starożytnych”
- Red. Piszczek „Mała Encyklopedia Kultury Antycznej”
- Red. Michałowski „Encyklopedia sztuki starożytnej”
- „Historia Sztuki” wyd. WSiP
- Michałowski „Jak grecy tworzyli sztukę”
- „Wielka Historia Świata – Świat okresu cywilizacji klasycznych” wyd. Świat Książki
- Osińska „Sztuka i czas”
- Wolski „Historia powszechna – starożytność”
- Jaczynowska, Musiał, Stępień „Historia Starożytna”
- Czas. „Odkrycia” nr.16
- Przewodnik „Knossos, Minojska Cywilizacja”
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz