Artystyczny patronat Justyna II

Cesarz Justyn II panował wraz z żoną Zofią w latach 565 - 578. Był następcą Justyniana, po zaś nim nastąpił Tyberiusz.

Niestety Cesarz nie doczekał się swojego Prokiopiusza, więc o zaginionych dziś dziełach z czasów jego panowania wiemy z nielicznych wspomnień różnych, współczesnych mu historyków. Jest to tym większy ból, gdyż na ten właśnie okres wyznacza się zmiany w ideologii Imperium zamanifestowane w sztuce.

Flavius Crescionus Corippus był epickim poetą z Afryki. W swoich dziełach De laudibus lustini Augustii Libri IV i In Laudem Justini Minoris opisuje śmierć Justyniana i objęcie tronu przez Justyna. Wspomniane prace to panegiryki wychwalające Cesarza jako człowieka i władcę. Corippus wspomina również o ścisłym rozdzieleniu sztuki religijnej i imperialnej. Trzeba jednak pamiętać, że historyk pisał w pierwszych latach panowania Justyna i nie miał wiele materiału.

Evagrius był kapłanem i historykiem, żył w latach 536 - 594. Opisuję wydarzenia od drugiego soboru efezjańskiego w 431 roku do cesarza Maurycjusza, kiedy to umiera. Jako pisarz jest bardzo stronniczy. Pomimo, że popierał ortodoksyjny kościół, był z innej opcji politycznej niż Cesarz, co odbiło się w jego twórczości. Nie zwraca uwagi na patronat artystyczny władzy.

Jan z Efezu pochodził z Syrii, znamy go między innymi dzięki opisom słowian. Był za monofizytami, co także wyraźnie odbija się w jego twórczości. Odwołuje się do licznych budowli Justyna, ale w taki sposób, by pokazać, że Bóg był mu nie przychylny. Jego Historia kościoła to bardzo dobre źródło, ale trzeba je traktować z dystansem.

Trzeba pamiętać, że dwaj wspomniani wyżej pisarze przedstawiali Justyna II jako chciwca, grabieżcę, oraz szaleńca (co akurat było zgodne z prawdą) dlatego, że byli z przeciwnych opcji politycznych i religijnych.

Teofanes zmarł 817 roku. Wiemy, że podczas konfliktu ikonoklastów opowiedział się za kultem ikon, za co został wygnany ze stolicy. Opisuje dzieje Konstantynopola od 284 do 813 roku. Przedstawia Justyna jako budowniczego, ale wszystkie wspomniane dzieła są związane z kościołem.

Zonaras żył w XII wieku. Kopiował Teofanesa, ale korzystał także z innych, nieznanych nam źródeł, wspominających budowle postawione przez Justyna.

Agathias żył w latach 536 - 582 lub 594. Jest bardzo ważnym historykiem, nazywa się go nawet kontynuatorem Prokopiusza. Był greckim poetą z Azji Mniejszej, który szkolił się na prawnika. Po namowie znajomych zaczął tworzyć historię czasów sobie współczesnych. Znamy go między innymi z opisu wojska bizantyjskiego pod wodzą eunucha Narsesa. Wspomina rzeźby i budowle nie wymienione nigdzie indziej.

Badając artystyczny patronat Justyna II można również odwołać się do prac topograficznych. Są one jednak bardzo kontrowersyjne, nawet jeżeli znajdą się inne dowody na wskazane przez źródło umiejscowienie. Dodatkowo nie są wiarygodne co do datacji.

Rzeźby są tworzone do VIII wieku, a wspomniani autorzy często odwołują się do prac dziś zaginionych. Dużo prac i dużo odwołań, świadczyć może tylko o tym, że Justyn odcisnął swoje piętno w wizerunku miasta.

Znana z opisu jest nam grupa rzeźb na filarach w porcie Zofii. Przedstawiały one Justyna, Zofię, Arabię, córkę cesarskiej pary, Narsesa lub Vigilantię, matkę Justyna.

Wiemy również, że druga grupa rzeźb znajdowała się koło Miliona. Tu miały byćprzedstawione Zofia, Arabia i Helena, siostrzenica Zofii.

Należy pamiętać, że rzeźby były zwykle ustawiane przed najważniejszymi budowlami. Ich umiejscowienie jest bardzo ważne, bo musiały uzyskać maksymalne efekt propagandowy.

Kolejną znaną ze źródeł rzeźba jest Justyn ubrany w strój konsula z podpisem, świadczącym o śmiałym ruchu Cesarza. Odnowił on bowiem konsulatu w 566. Dowód ten może świadczyć, że tak zwana ikonografia konsularna nie była wznowiona, jak zwykle twierdzono, za Tyberiusza albo Maurycjusza, ale prawdopodobnie za panowania Justyna.

Istnieją też rzeźby wystawione przez prefektów miasta. Był to ich obowiązek. Wiemy, że nijaki Domninus postawił Cesarzowi pomnik przed Pretorium, a Julian dwa przed Zeuxippusem.

Nieznany poeta wychwala w swej pieśni złote posągi Justyna i Zofii zbudowane, na cześć pokonania persów, z łupów wojennych.

Jan z Efezu wspomina brązowe posągi Justyna i Zofii obok jakiegoś nowego pałacu. Dodaje, z pewną typową dla siebie złośliwością, że gniew Boga zamanifestował się poprzez zrzucenie tych posągów przez wiatr, przez co roztrzaskały się o ziemię.

Musimy jednak pamiętać, że nie jesteśmy pewni ani liczby ani lokacji wspomnianych rzeźb.

Ze znanych nam ze źródeł budowli przede wszystkim należy wspomnieć pałac Zofii, znajdujący się po drugiej stronie Bosforu, bogato zdobiony mozaikami. Został wybudowany albo zaraz przed, albo zaraz po koronacji Justyna. Corippus podaję, że to tu przyszły Cesarz usłyszał wiadomość o śmierci Justyniana. Jednocześnie wykorzystuje nazwę pałacu jako argument, żeby przypisać budowę Hagia Sofia Justynowi.

Znany jest nam także pałac Deuteron, znajdujący się na północno zachodnich przedmieściach miasta. Justyn mieszkał tam kiedy nadzorował pałac. Jan z Efezu pisał, że pod tą budowlę zniszczono wiele domów, oraz, że Justyn wybudował tam hipodrom, ogrody i tereny rozrywkowe.

Kolejne pałace to pałac na wyspie Principio, oraz pałac Hieria, po Azjatyckiej stronie Bosforu, pomiędzy Chalcedonem, a Chrysopolis, który został odnowiony.

Justyn stworzył również port Zofii, remontując i odnawiając po prostu stary port Juliana. Odbyło się to prawdopodobnie jeszcze przed koronacją. Niedaleko portu miał znajdować się wspomniany pałac Zofii.

Wiemy także, że Cesarz wybudował łaźnie publiczne na forum Tauri i nazwał je imieniem cesarzowej. Zaś w łaźniach Yavola, zbudowanych przez Justyniana i Teodorę, odnaleziono kapitele z monogramami Justyna i Zofii.

Jan z Efezu wspomina, że cesarz wybudował "pharos" na świeżym powietrzu, niedaleko Zeuxippusu.

Podczas prac restauracyjnych przy murze miasta, odnaleziono inskrypcję z bramy Mevlevihane wskazująca na 564 rok i wspominającą grób Friminii córki Arabii, a wnuczki Justyna, która umarła jak Justyn był jeszcze zarządca pałacu.

W pewnym momencie Justyn ukazuje nam się jako filantrop. Naprawił akwedukt Walensa, zbudował dom dla trędowatych zwany Zoticon, oraz sierociniec św. Pawła. Nie jesteśmy pewni głównego udziału Justyna w tych pracach, ale jego imię występuje często, kiedy budowle są wspominane. Możliwe, że to wszystko to zasługa Narsesa.

W źródłach wspominany jest Dom Addy, możliwe, że był to kościół. Jednak najważniejszą znaną nam budowlą stworzoną, prawdopodobnie w większości, przez Justyna był Chrysotriklinos, czyli nowa sala tronowa, ważna dla ceremoniału. Corippus opisuje znajdujący się tam tron przy okazji wizyty posłów Awarskich. Wskazuje, że Justyn miał poczucie wartości ideologicznych ceremonii, tym bardziej, że jako Cesarz postrzegał siebie jako wcielenie Chrystusa na Ziemi. Dekoracje w sali pokazują sceny z życia Jezusa, a nad wszystkim górowała Jego postać. Będąc w sali odnosiło się wrażenie, że jest się uczestnikiem religijnych, a nie rządowych ceremonii.

Prawdopodobnie to też Justyn przebudował pałacu patriarchy. Ukazuję to polityczną strona patronatu. Jan z Efezu wspomina, że był to pałac Jana Scholastyka. Wiemy, że został on patriarchą na krótko przed śmiercią Justyniana. Prawdopodobnie brał udział w spisku wynoszącym na tron Justyna. Jemu przypisuje się zorganizowanie kompromisu i pojednania Chalcedończyków i monofizytów w 571 roku. Jan zmarł w 577 roku. Wiemy, że patriarcha przystroił pałac swoimi własnymi portretami. Była to bardzo ważna budowla, gdyż stanowiła centrum polityki kościoła w stolicy, znajdowała się pomiędzy Hagia Sophia i Augusteum. Posiadała pokój z mozaiką figurową koło południowo zachodniej rampy w Świątyni Mądrości Bożej. Poprzez tą analogię badacze próbują wydatować mozaiki odnalezione w Wielkim Pałacu również na okres panowania Justyna. Odbudowa pałacu patriarchy przez Cesarza, świadczy o ważnej w tym okresie politycznie roli patriarchy.

Kościoły ufundowane przez Justyna to Chrysokeramos za Bosforem, kościoły Anargyroi, kościół świętych Piotra i Pawła niedaleko sierocińca, kościół świętej Dziewicy w Protasium, kościół świętego Michała. Kościół świętej Tekli zbudowany został przez Konstantyna, a odnowiony przez Justyna. Ozdobił i przemianował go na kościół świętego Jakuba. Tutaj umieścił relikwię świętego Szymona, proroka Zachariasza i Jakuba brata Jezusa.

Kult Matki Boskiej w Konstantynopolu w tym okresie stawał się coraz szerszy, a wzmocnił się za panowania Justyna. Corippus podaję nawet, że cesarzowa Zofia stworzyła modlitwę do Matki Boskiej.

Wiemy, że Cesarz odnowił dwa najważniejsze kościoły związane z kultem Matki Boskiej. Kościół w Chalkoprateia, koło Hagia Sophia, który jak wierzono, został wybudowany przez Justyna. Dziś wiadomo, że pochodzi z V wieku, a Cesarz tylko go odnowił po trzęsieniu ziemi i dobudował kaplicę Pasa Matki Boskiej, relikwii, która znajdowała się w tym kościele.

W kościele w Blachernae, w którym znajdowała się relikwia sukni Matki Boskiej, Cesarz wybudował dwie apsydy, gdzie umieścił inskrypcję wychwalającą go za zwycięstwo w wojnie, które dał mu Chrystus. Kościół ten oryginalnie był bazylika, ale po zmianach Justyna otrzymał plan o układzie krzyżowym. Zmiany są datowane na około 570 rok.

Nie wiemy co Cesarz zrobił w Hagia Sophia, ale na pewno miał ambicję, żeby dodać tam coś od siebie. Trzeba też pamiętać, że bardzo często zdarza się, że Justyn jest mylony z Justynianem i to jemu przypisuje się wybudowanie świątyni.

Mało natomiast wiemy, co Cesarz zrobił w kościele świętych Apostołów, za pewne odbudował go na miejscu kościoła spalonego za Zenona.

Oczywiście nie wiemy jak Justyn zorganizował budownictwo i skąd wziął pieniądze na ich sfinansowanie. Nie wiemy także jak pokonał kryzys pierwszych lat panowania po Justynianie, ale prawdopodobnie był zmuszony do zapłacenia długów z własnej kieszeni.

Z rodzaju mniejszych dzieł sztuki powstałych za Justyna II wspomina się przede wszystkim krzyż z Watykanu, na którym Justyn i Zofia flankują Baranka Bożego. Krzyż jest wykonany z pozłacanego srebra, z brązowym trzonem, inkrustowany kamieniami szlachetnymi.

Źródła wspominają także relikwiarz z prawdziwym Krzyżem wysłanym do Poitiers. Cesarz w ten sposób pokazywał swój majestat.

Prawdopodobnie istniały także liczne imperialne portrety pary cesarskiej, ale żaden się nie zachował. Cesarska para miała być na nich przedstawiana tak jak na monetach. Jest to ważna informacja, gdyż cesarzowa po raz pierwszy miałaby występować z mężem.

Okres panowania Justyna był zwrotnym punktem w sztuce i ideologii Imperium. Sztuka sakralna i cesarska nie były już rozłączone. Chrześcijańskie i imperialne symbole zaczynały się przenikać.

Wzrasta waga kultu Matki Boskiej i ikon. Wiemy, że Justyn sprowadził do Konstantynopola ikonę Chrystusa z Camuliana w 574 roku.

Cesarz po raz pierwszy ukaża się publicznie się jako sługa Boży. Rozrasta się ranga ceremoniału, połączonego z ceremoniami kościelnymi. Istnieję wciąż tradycyjna sztuka rzymska, ale jest na równi z bardziej kapłańską rolą Cesarza.

Bibliografia:

A. Krawczuk "Poczet cesarzy bizantyjskich" wyd. Iskry

A. Cameron "The artistic patronage of Justinian II" w: "Byzantion 50" (1980)