Recenzja – Zbigniew Kubiak „Piękno i gorycz Europy. Dzieje Greków i Rzymian”

„Piękno i gorycz Europy. Dzieje Greków i Rzymian” jest ostatnim tomem trylogii antycznej Zbigniewa Kubiaka, a zarazem jego swoistym testamentem. Wydana w 1997 roku „Mitologia Greków i Rzymian” odniosła niesamowity sukces, a wydana dwa lata później „Literatura Greków i Rzymian” zawierała teksty z dzieł starożytnych tłumaczone przez samego autora. Trzeci tom opowiada nam o korzeniach współczesnej Europy. Ta trylogia stanowi zwieńczenie wieloletniej, właściwie całe życie trwającej fascynacji Zygmunta Kubiaka światem śródziemnomorskim.

Zbigniew Kubiak był profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Wysławił się przekładami wierszy greckiego poety Konstandinosa Kawafisa. Wielokrotnie nagradzany, tytan pracy. Popularyzował kulturę antyczną. Zmarł w 2004 roku, po wydaniu recenzowanej przez mnie książki.

„Dzieje Greków i Rzymian” przedstawiają pierwsze tysiąclecia cywilizacji zachodniej – od archaicznej Grecji aż po zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. W tych ramach znajdujemy podstawy naszej kultury i cywilizacji. Prowadzeni przez autora oglądamy w skrócie powstawanie wielkich cywilizacji tego rejonu – od pojawienia się rodzaju Homo Sapiens, poprzez rewolucję neolityczną, powstania państw Mezopotamii i Egiptu, aż do pojawienia się jednej z najdziwniejszych potęg w historii świata – Hellady, która nie posiadając jednego punktu centralnego, jednego ośrodka władzy, wywarła niezbywalny i ogromny wpływ na kulturę całego świata - praktycznie aż do dziś, o czym możemy się przekonać czytając tę książkę.
Dzieje Grecji nie ograniczają się do historii polis. To również niesamowita i wielokrotnie opiewana przez późniejszych poetów historia Filipa i Aleksandra Macedońskich i ich wpływ na wszystkie kultury regionu morza Śródziemnego.
Drugą część książki zajmuje historia jednego z najbardziej niezwykłych ludów w historii – Rzymian. Autor ukazuje nam początki Rzymu, wielkie przegrane i wielkie zwycięstwa. Widzimy Rzym podczas walk z Gallami, gdy nieprzyjacielskie wojska pustoszyły Wieczne Miasto, widzimy Rzym podczas wojen punickich, podczas wewnętrznych walk w Republice i podczas chwały Cesarstwa. Za każdym razem autor podkreśla niezwykłe cechy Rzymian, ową niezwykłą rzymską virtus, która przez ostatnie dwa tysiąclecia była drogowskazem dla wszystkich mężów stanu całej Europy.

Ostatnia część książki, rozpoczynająca się schyłkiem panowania cesarza Konstantyna, jest najkrótsza i najzwięźlejsza.
Kubiak-narrator często oddaje głos historykom i pisarzom z epoki, świadkom, którzy opisywali bliską sobie rzeczywistość. Jego narracja swobodnie się z tamtymi głosami splata, jakby był jednym z nich. Tak jest na przykład, gdy przywołuje za Plutarchem wizję niewidzialnego orszaku, która nawiedzić miała Marka Antoniusza w jego aleksandryjskim pałacu w noc poprzedzającą ostateczną klęskę: dźwięki tego orszaku wiele wieków później trafią do sławnego wiersza Kawafisa "Bóg opuszcza Antoniusza". A równocześnie nieoczekiwana dygresja wyprowadza nas czasem ku teraźniejszości: pisząc o reformach przedsięwziętych przez Kleopatrę, autor dorzuca: "’Gospodarka, idiotko!’ - mogłaby sobie napisać nad biurkiem, jak jeden z mężów stanu naszego XX wieku".
Grecja i Rzym są u Kubiaka zjawiskami zasadniczo odmiennymi, nie przeciwstawnymi jednak, a raczej dopełniającymi się. Grecja bowiem, po pokonaniu Związku Achajskiego i zniszczeniu Koryntu przez ekspedycję rzymską, "przetrwała jakby pośmiertnie, jakby w innym, lepszym istnieniu, obmyta z przypadków historycznych... W Rzymie lepiej jest żyć niż w Grecji, ale Grecja, jej piękno, wyzwala nas, bo zadaje nam ranę, która nie pozwala zadomowić się w świecie".
"W Rzymie lepiej jest żyć". W sporze między krytykami Rzymu, a jego obrońcami, Zygmunt Kubiak opowiada się po stronie tych ostatnich. Fascynuje go zarówno "mozolna i szara" historia budowania państwa rzymskiego, jak i makrokosmos Cesarstwa w dobie jego świetności. Pisząc o Katonie i "legendzie ginącej republiki", zauważa: "A jednak w głębi duszy chyba wiemy, że lepiej się stało, jak się stało. Cesarstwo, ku któremu, jakby w przeczuciu, jeszcze bez wiedzy, zmierzał Cezar, przynajmniej nam na pewno wyszło na dobre, na lepsze, bo w nim i dla nas jest miejsce, w tej wzniesionej ponad historię, ponad przypadki, uniwersalności".
Cesarstwo bowiem jest dla Zygmunta Kubiaka nie tylko uwarunkowaną historycznie formą państwa; jest równocześnie "tym, co świat antyczny przekaże potomnym wiekom, aż do naszych czasów - przynajmniej jako wspomnienie i jako wizję: wielką wspólnotą, opartą nie na podstawach etnicznych, lecz na fundamentach ekonomicznych, politycznych i kulturalnych".

"Dzieje Greków i Rzymian" doprowadzone zostały do chwili upadku Cesarstwa na Zachodzie, co było świadomy wyborem. "Przy całym naszym podziwie, jaki należy się Wschodowi - pisze autor w zakończeniu, oddając hołd dwóm zwłaszcza wczesnym arcydziełom kultury bizantyjskiej: kodeksowi Justyniana i świątyni Hagia Sophia - jednak wyznaję, że nasza Europa to jest ten Zachód, który w tragicznej epoce rozpadł się, nie na zawsze".

Książka ta jest bardzo piękna. Widać w niej niesamowitą pasję pasję autora, ale również można odnaleźć na tych kartach ogrom dokonań naszych bezpośrednich poprzedników i ich wpływ na świat w którym dziś żyjemy. Nakłania nas ona do zastanowienia się dlaczego świat jest takim jaki jest i tłumaczy nam procesy jakie zachodzą teraz na Starym Kontynencie.

Jedyną wadą, jaką można znaleźć, ale tylko wtedy, kiedy chce się ją na siłę znaleźć, jest dygresyjność narracji. Ale w moim osobistym odczuciu, nadaje to książce pewnego smaku i wyrachowania. Liczne sugestie i ironiczne żarty, jeszcze bardziej wciągają w książkę. Nie! Nie tylko w książkę, ale pasję, jaką była historia Grecji i Rzymu dla profesora Kubiaka. Entuzjazm z jakim pisze autor po prostu pokazuje, że sam proces tworzenia prawdopodobnie musiał sprawiać mu radość.