Circus Maximus, Teatr Marcellusa i Amfiteatr Flawiuszy

1. Architektura rzymska okresu cesarstwa

Architektura rzymska kładła główny nacisk na budowle użyteczności publicznej jak łaźnie, teatry, amfiteatry, cyrki, bazyliki, świątynie, czy pomniki. Zatem sam Rzym, jako stolica imperium, pełne było przepychu, dekoracyjności, monumentalności i z pewnością robiło niesamowite wrażenie na przybyszach z prowincji.

W tym miejscu należy zauważyć, że miasta rzymskie, były z góry planowane. A w czasach cesarstwa narzucono nawet rygorystyczne zasady symetrii układów wielkich brył w przestrzeni. Zakończyło to chaotyczne budowanie, jakie miało miejsce choćby w samym Rzymie.

Mówi się, że rzymianie wiele zapożyczyli od greków. Jednak architektura była pod tym względem bardzo samodzielna. Jedyne co ściągnęła z państw hellenistycznych to kolumnowe portyki, oraz kształty teatrów i cyrków. Osławione łuki triumfalne i kolumny to już oryginalny pomysł rzymski.

Porządki architektoniczne były, jak gdyby kompromisem pomiędzy wpływami hellenistycznymi, a imperialnymi. Tak powstał porządek toskański, na podstawie porządku doryckiego (różniący się gładką kolumną i obecnością bazy), porządek kompozytowy (łączący porządki joński i koryncki), oraz porządek spiętrzony, używany na kilku kondygnacyjnych budynkach (najniżej porządek dorycki, potem joński, na szczycie koryncki). Rzymianie wpadli też na sprytny pomysł kolumn ‘przyklejonych’ do fasady, zwanych pilastrami, którą główną funkcją była dekoracyjność. Bo tak naprawdę architektura w cesarstwie nie potrzebowała już kolumn. Dzięki wynalezieniu zaprawy murarskiej zwanej bitumenem lub opus ceamenticum, oraz dzięki łukom arkadowym, ciężar sklepienia budowli został przeniesiony z licznych kolumn, na ściany budynku. Dzięki temu zaczęły się pojawiać monumentalne budowle z apsydami, niszami, czy nawet kopułami.

2. Cyrki

Cyrk z języka łacińskiego oznacza okrąg. Jest to typowa dla architektury rzymskiej budowla, przeznaczona do oglądania wyścigów dwukołowych i czterokonnych. Ośrodkiem cyrku była arena w kształcie wydłużonego prostokąty, o jednym węższym boku wydłużonym półkoliście, podzielona na dwie części murem zw. spiną, biegnącym przez 2/3 długości Ustawione były tam pomniki, oraz dwie edykule (aedicula - kapliczka zwieńczona frontonem opartym na antach, pilastrach lub kolumnach). Na obu końcach spiny ustawione były bazy z balaskami (metae)(stożkowate słupy w około których zakręcały się ścigające wozy). Schodkowa widownia otaczała arenę z trzech stron, po środku jednego z dłuższych boków znajdowała się loża cesarska (pulvinar), po przeciwnej stronie loża urzędnika wydającego igrzyska. Na węższym, prostym boku znajdował się budynek (oppidum), w którego dolnej części znajdowały się wozownie i stajnie (carceres). Po środku carceres mieściło się wspaniałe wejście (porta pompea), a po przeciwnej stronie areny, brama triumfalna (porta trumphalis), przez którą opuszczali arenę zwycięzcy. Trzecia brama (porta libitinensis) przez którą wynoszono rannych i zabitych, znajdowała się po środku prawej widowni.

3. Circus Maximus

Circus Maximus znajduje się pomiędzy wzgórzami Awentynu i Palatynu. Jego początki wiążę się z rządami Tarkwiniusza Starszego. Od VI w p.n.e do IV w n.e wielokrotnie przebudowywany i ostatecznie mieściło się 250 000 osób, co stanowiło 1/4 populacji Rzymu. Wymiary Circus Maximus to 544 na 129 metrów.

Najstarsza część cyrku są drewniane fundamenty carceres z 329 r. p.n.e. W 174 r. p.n.e postawiono murowany oppidum, oraz 7 jaj na spinie informujących o ilości okrążeń.

Na polecenie Agrypy w 33 r. p.n.e ustawiono 7 figurek delfinów, a za Augusta dodano lożę cesarską i obelisk przywieziony z Heliopolis (dziś na Plac del Popolo). Oktawian naprawdę po bitwie pod Akcjum w 31 r. przywiózł dwa obeliski z Heliopolis. Drugi stanął na polu Marsowym jako fragment gigantycznego zegara słonecznego. Drugi obelisk na spinie Circus Maximus został przywieziony przez Konstancujsza II z Teb (teraz znajduje się na placu św. Jana na Lateranie). Cesarz Aurelian postawił jeszcze na spinie świątynie słońca.

Ostatnie igrzyska w Circus Maximus rozegrano w 550 r. n.e. Obecnie zabytek jest nieodkopany.

Z Circus Maximus łączą się nie rozerwalnie igrzyska cyrkowe zwane Circenses Lundi. Głównie miały one za zadanie odwrócić uwagę mieszkańców Rzymu od spraw politycznych.

Na początku Circenses Lundi organizowano pochód zwany pompa circensis (zniesiony został przez Konstantyna Wielkiego). Orszak formował się na Kapitolu i przez Forum udawał się do cyrku. Na jego przedzie jechał urzędnik organizujący igrzyska, który wkraczał przez porta triumphalis.

Zawody trwały dzień lub dwa. Za Augusta odbywało się 10 wyścigów, od czasów Kaliguli 20 jednego i 24 drugiego dnia.

Najczęściej ścigały się bigae (zaprzęgi dwukonne) i quadrigae (zaprzęgi czterokonne). Bieg składał się z 7 okrążeń.

Istniały partie tzw. facitiones, każda z nich miała własnych lekarzy, wozy, konie, urzędników weterynarzy, oraz, co najważniejsze, własną barwę uwidocznioną w ubiorze woźnicy, uprzęży koni i ozdobach rydwanu.

Na początku istniały dwie partie: alba – biała, russata – czerwona. Później następne dwie: veneta – niebieska, prasina – zielone. A za czasów Domicjana powstały kolejne dwie: aurea – złota, purpurea – purpurowa. Biali i czerwoni byli w opozycji do Cesarstwa, zielonych popierał Cesarz, zwolennikami niebieskich był senat i arystokracja.

Publiczność także była podzielona na frakcje, ze względu na kolor, któremu kibicowano. Oczywiście przed, w trakcie i po wyścigach, dochodziło do regularnych bójek zwolenników poszczególnych frakcji.

Partie zdobywały z czasem wielkie znaczenie polityczne i duże wpływy na dworze cesarskim.

Wyścigom rydwanów towarzyszyły zakłady pieniężne. Woźnice najczęściej byli niewolnikami. Za liczne zwycięstwa byli wyzwalani.

4. Teatr rzymski

Teatr rzymski inspirowany był teatrami greckimi. Jago właściwa forma architektoniczna wykształcił się w dopiero I w. p.n.e.

Teatry były wznoszone na płaskim terenie, jako wolno stojące.

Orchestra z powodu braku występu chórów i tańców przybrała formę półkola i została zmniejszona. Z trzech stron otoczona była siedzeniami dla widzów (cavea), osłonięta dachem (velum). Właściwa scena, nazywała się pulpitum, który w Grecji nazywany był proskeon, wzniesiona była na wysokość 1,5m. Z tylu była zamknięta dekoracja na budynku zw. scaenae frons. Wraz z nią narodziło się malarstwo sceniczne, scenografia. Budynek otaczał bokami scenę i tworzył kulisy. Istniały dwa wejścia dla głównego bohatera i innych. Za budynkiem mieścił się duży prostokątny dziedziniec otoczony portykiem. To tu aktorzy wypoczywali w czasie przerwy.

Widownia wpisana w rzut prostokąta. Była schodkowo, bo teatr budowano na płaskim terenie. Cavea podzielona była na sektory poziome i pionowe. Senatorowie siedzieli w orchestrze wyżej kapłani i urzędnicy, potem obywatele z majątkiem wartym ponad 400 tys. sestercji, wyżej wolni obywatele, na końcu nie obywatele, kobiety i niewolnicy. Widownia przedstawiała mini strukturę społeczeństwa rzymskiego.

Cesarz w teatrze miał realną możliwość rozmowy ze swoimi poddanymi. To tu pokazywał się, co wpływało na opinie ludności. Np. Juliusz Cezar podczas przedstawień czytał dokumenty, a August za to każdego przedstawienia słuchał z uwagą.

Fasada teatru zbudowana jako kilku kondygnacyjny arkadowy mur zwieńczony galerią.

Nowościami jakie wprowadzili rzymianie było zastosowanie kurtyny (aulaeum), oraz plakaty reklamujące przedstawienia.

Funkcja teatru była przede wszystkim kulturalna. Gdyby w Rzymie nie było teatrów to nie mógłby on być kulturową stolicą Imperium.

Koniec teatru starożytnego miał miejsce, gdy rozwinęło się chrześcijaństwo.

Modna wśród arystokracji pantomima, służyła głównie wyszydzaniu wszystkiego. Była to sprośna groteska. Wśród kanonu stałych postaci wprowadzono chrześcijanina umierającego. Parodiowanie chrześcijaństwa nie spodobało się tworzącemu się kościołowi. Teatr został bezwzględnie potępiony. Przez następne dziesięć wieków żaden aktor ani aktorka nie mogli otrzymać chrztu.

5. Teatr Marcellusa

Teatr Marcellusa znajduję się koło Kapitolu, przy polu Marsowym i Forum Holitorium.

Teatr zaczął Cezar, chcąc tym samym rywalizować z budową teatru Pompejusza (pierwszym kamiennym teatrem w Rzymie. Budowę jednak zakończył August w 13 lub 11 r. p.n.e. Początkowo Cezar chciał, żeby to był mały budynek, jednak August skorzystał z prywatnych funduszy i wybudował największy teatr w rzymskim Imperium.

Budynek otrzymał swą nazwę zięciu Augusta, mężu jego siostry Oktawii.

Teatr był typowym przykładem wielokondygnacyjnego podział porządków (porządek spiętrzony). Pierwsze dwie kondygnacje to pilastry w stylu doryckim i jońskim, pomiędzy 44 arkadami. Na drugiej kondygnacji miedzy filarami stały prawdopodobnie posągi. Trzecia kondygnacja była ściana z pilastrami prawdopodobnie w stylu korynckim. Góra budynku jest za bardzo zniszczona i nie jest to pewne. Wiadomo jednak, że pomysł z porządkiem spiętrzonym wykorzystano przy budowie Koloseum

Teatr był zbudowany głównie z cementu w wątku opus reticulatum. Scena była kamienna. Mógł pomieścić około 15 tys. osób.

Na zewnątrz zachowany w bardzo dobrym stanie.

Przez lata przeszedł wiele rekonstrukcji i napraw, aż w końcu, w XII w. trafił w ręce prywatne i został przerobiony na średniowieczną fortece. W późniejszych czasach, jak wiele innych budowli w Rzymie, stał się swoistym kamieniołomem. Odnowił go dopiero Mussolini.

6. Dynastia Flawijska
   

1) Tytus Flawiusz Wespazjan III zw. Wespazjanem

Był synem zwykłego poborcy podatków. Naprawdę wykazał się podczas podboju Brytanii. W 51 roku został konsulem, a w 67 roku został wybrany przez Nerona na dowódcę wojsk palestyńskich w celu stłumienia powstania żydowskiego, które wybuchło rok wcześniej.

Kiedy Witeliusz został cesarzem, wojska wschodnie zaniepokoiły się. Myślano, może wyślą ich nad Ren. Istnieje też teoria, że tak naprawdę wybór Wespazjana na cesarza to był spisek, wyżej wymienionego, Mucjanusa prefekta Syryjskiego, oraz Aleksandra prefekta Egipskiego.

W roku 69 legiony egipskie, palestyńskie i syryjskie, a po nich naddunajskie ogłosiły Wespazjana nowym cesarzem. Zaczęła się walka o Rzym. Flawiusz zablokował port w Aleksandrii i dostawy zboża, a Mucjanusa wysłał do Rzymu. Jednak pierwsze wkroczyły legiony naddunajskie, po bitwie pod Bedriakum i dlatego nie udało się przeprowadzić tego przewrotu bez krwawo.

Senat w końcu uznał Wespazjana cesarzem w roku 70. Chociaż cesarz świętował rocznicę dnia, gdy wybrało go wojsko

Wespazjan zmarł w 79 roku w sposób naturalny.

Głównym problemem, który spadł na głowę Wespazjana, było samo Imperium tuż po wojnach domowych. Skarbiec okazał się pusty. W Palestynie trwało powstanie, a Brytanii walki z miejscową ludnością.

Jednak Wespazjan był sprytny i wydobył państwo z kryzysu. Radykalnie podniósł podatki w prowincjach, ale nie obciążył ich utrzymaniem stanowiska cesarza. Z drugiej strony zwolnił od podatków lekarzy i nauczycieli, jako wykonujących zawody społeczne. Znane powiedzenie „pecunia non olet” dotyczy jego podatku od latryn. Zresztą monet używał jako elementu propagandy. Usunął stoików z Rzymu, odbudował zniszczony Kapitol, wybudował świątynie pokoju, oraz zaczął budować Koloseum.

W swoich stosunkach z senatem starał się być blisko, ale nie dał im samodzielności.

2) Tytus Flawiusz Wespazjan IV zw. Tytusem

Rządził od79 do 81 roku. Brał udział w wyprawach ojca, gdyż starał się trzymać z daleka od życia politycznego. W latach swej młodości był bliskim przyjacielem Brytanika, syn cesarza Klaudiusza, którego otruto. To spowodowało, że Tytus nie był zainteresowany spiskami i politycznym knuciem.

Tytusa najbardziej się kojarzy ze zniszczeniem świątyni Jerozolimskiej i stłumieniu powstania żydowskiego, oraz wybuchem Weuzewiusza.

W 71 roku został przyjęty przez ojca do współrządów jako Cenzor. Zresztą jego ojciec zawsze powtarzał, że to właśnie on będzie jego następcą.

Prowadził politykę ugody z senatem, był dobrym administratorem. Wykończył Koloseum.

Lubował się w ucztach, orgiach i pijaństwie. Umarł z przyczyn naturalnych febra lub marskość wątroby.

3) Tytus Flawiusz Domicjan zw. Domicjanem

Rządził w latach 81 – 96.

Za jego czasów wojny toczyły się w Brytanii, Germanii, oraz z Dakami.

Zasłynął budową limesu, czyli linii fortyfikacji, która miał bronić przed barbarzyńcami. Limes łącznie miał długości ok. 540 km, jego trzon castra obozy legionowe, między nimi leżały castella czyli obozy pomocnicze, a między nimi z kolei drewniane wieże burgi. Pomysł ten wykorzystał Hadrian

Domicjan dążył do osiągnięcia władzy absolutnej, chciał zniszczyć iluzje wszystkich urzędów republikańskich.

Swoim charakterem zraził całą arystokracje do siebie. Spowodowało to liczne spiski. Tylko lud był mu życzliwy, bo urządzał wspaniałe igrzyska.

Domicjan uważany był za tyrana, jednak z drugiej strony za jego rządów całe imperium się rozwijało. W samym Rzymie budował nowe świątynie i otaczał opieką zapomniane biblioteki.

Ostatni Flawiusz został zamordowany i wyrzucony z pamięci. Pod koniec życia spiski stały się jego manią, potoczyły się głowy najbliższej rodziny.

7. Amfiteatr rzymski

Amfiteatr rzymski jest to oryginalna rzymska budowla powstała na przełomie er.

Był na plan elipsy lub koła. Arena pośrodku, dokoła niej była schodkowa widownia. Najniżej znajdowało się podium dla dostojników i senatorów, wyżej była cavea podzielona jak w teatrze na rzędy poziome i pionowe.

Pod areną mieściły się pomieszczenia dla dzikich zwierząt i urządzenia kanalizacyjne.

Amfiteatr był zwykle kilkupiętrowy, ozdobiony porządkiem spiętrzonym.

Odbywały się w nim pokazy cyrkowe i walki gladiatorów.

Zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec wysypany piaskiem, wokół którego ustawiano ławy dla widzów

8. Koloseum

Koloseum znajduje się pomiędzy Eskwilinem, a Palatynem.

Budowę tego niesamowitego amfiteatru rozpoczął Wespazjan w 70 r., a Tytus inaugurował otwarcie w 80 r.

Koloseum stanęło na miejscu sztucznego jeziora wokół Złotego Domu Nerona.

Nazwa w VIII w. od stojącej obok rzeźby Nerona.

Jego wymiary to: obwód 54 m, wysokość 48,5 m, długość osi 188m x 156m.

Amfiteatr ma 4 kondygnacje. Pierwsze trzy mają podziały arkadowe, czwarta ma pas rozczłonkowanego pilastrami muru z przeprutymi niewielkimi oknami.

Arkady pełniły funkcje estetyczną i konstruktywną. Przede wszystkim zasłaniały gładki, monotonny mur. Umożliwiały także wyrównanie ciśnienia jakie powstawało pomiędzy masami budowli. Każda kondygnacja miała 80 arkad, które opierały się na filarach, do których przylegały półkolumny.

Przy każdym końcu osi elipsy znajdowała się brama wjazdowa prowadząca bezpośrednio na arenę. Większość murów była otynkowana.

Czwarta kondygnacja wykonana była z żółtego trawertynu miała konsole do których mocowano 10 metrowe maszty, służące do rozpinania velarium Fundamenty z opus caementicum wzmocniony rozdrobnionym kamieniem lawowym. Sklepienia wykonano z pumeksu, żeby zmniejszyć ich ciężar

Wewnątrz obłożone marmurem.

Koloseum mieściło się 50 tys. ludzi. Prowadziło tam osiemdziesiąt wejść, które zapewniały szybkie opuszczenie widowni przez widzów (w ciągu sześciu minut.)

Amfiteatr został uszkodzony w 445 roku podczas trzęsienia ziemi. Ostatnie igrzyska odbyły się w 528 r. za króla Teodoryka. W XIII w. zamienione na twierdze rodu Frangipanich. Potem służyło już tylko za kamieniołom. Dopiero Benedykt XIV, chcąc ratować zabytek, uświęcił Koloseum jako miejsce śmierci pierwszych chrześcijan.

Bibliografia:

• „Historia Sztuki” red. J. Dębicki wyd. WSiP, 1998 Warszawa
• „Słownik terminologiczny sztuk pięknych” red. K. Kubalska – Sulkiewicz wyd. PWN, 2002 Warszawa
• „ Encyklopedia sztuki starożytnej” red. Sztuki rzymskiej A. Sadurska wyd. AiF, 1974 Warszawa
• „ Sztuka i czas” red. I. Ramotowska wyd. WSiP, 2004 Warszawa
• „ Mała encyklopedia kultury antycznej” red. Z. Piszczek wyd. PWN, 1988 Warszawa
• „Historia Sztuki w zarysie” red. H. Stachowski wyd. PWN, Kraków 1981
• „ Wielka Historia Świata – świat okresu cywilizacji klasycznych” red. A. Krawczuk, rozdz. „Rozwój i upadek Imperium Romanum” J.A. Ostrowskiego wyd. Świat Książki, Warszawa 2005
• „Historia starożytna” red. M. Jaczynowska wyd. TRIO, Warszawa 1999
• J. Flawiusz „Autobiografia” wyd. Rytm, Warszawa 1996
• R. C. Beacham „The Roman theatre and its audience” wyd. Harvard University Press Cambridge, Massachusetts 1992
• M. Grant “Dwunastu cezarów” wyd. Cyklady Warszawa 1997