Thessaloniki znajdują się w północnej Grecji, nad Zatoką Salonicką (Morze Egejskie). Zostało założone w roku 316 przed naszą erą przez macedońskiego króla – Kassandra, jednak stanowiska archeologiczne dotyczące śladów osadnictwa w okresie prehistorycznym datowane na 2300 rok przed naszą erą. Nazwa Thessaloniki pochodzi od imienia żony króla - siostry Aleksandra Macedońskiego. Od III wieku przed naszą ery. Miasto staje się stolicą Macedonii. Od 146 przed naszą erą miasto należało do państwa rzymskiego. Był największym portem i węzłem komunikacyjnym na trasie pomiędzy Rzymem a Konstantynopolem. Przez Thessaloniki przechodziła Via Egnatia. Miasto było ośrodkiem chrystianizacji - odwiedził je św. Paweł. Później poświęcił dwa swoje listy do wspólnoty thessalonickiej.
W roku 300 naszej ery, miasto stało się siedzibą Galeriusza - namiestnika dwóch prowincji wschodnich Imperium a później cesarza. W czasach bizantyjskich Thessaloniki stały się drugim po Konstantynopolu ośrodkiem kulturalnym i artystycznym Cesarstwa Wschodnio Rzymskiego. Od VI wieku w mieście zaczęli osadzać się Słowianie, właśnie tu urodzili się i rozpoczęli swoją misjonarską działalność (IX wiek) bracia Cyryl i Metody.
W roku 904 naszej ery miasto, po długim oblężeniu, zostało zdobyte prze saraceńskich piratów. W 1185 z kolei zajmują je Normanowie z Sycylii. W latach 1204-1224 miasto jest stolicą łacińskiego królestwa Thessaloniki, a w latach 1224-1242 despotatu Epiru. 1246 zostaje ponownie przyłączone do Bizancjum. W 1387 miasto zostaje zdobyte przez Turków, ale w 1405 ponownie odzyskuje je Bizancjum. Imperium sprzedaje je jednak w 1423 roku Wenecji. Pod turecką okupację miasto popadło ostatecznie w 1430 roku. Pod koniec XV wieku w Thessalonikach osiedlili się wypędzeni z Hiszpanii Żydzi, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego miasta.
Niepodległość Thessalonik przyszła dopiero w 1912 roku jako pokłosie wojen bałkańskich.W czasach I wojny światowej miasto było siedzibą dowództwa Ententy na Bałkany oraz angielsko-francuskiego korpusu ekspedycyjnego. Podczas wielkiego pożaru w 1917 zniszczone zostało zabytkowe centrum miasta. Pożar niemal doszczętnie strawił stary labirynt tureckich zaułków oraz całą zabytkową dzielnicę żydowską z 32 synagogami, pozbawiając dachu nad głową niemal połowę ze 140 tys. mieszkańców. Thessaloniki odbudowano w ciągu następnych 8 lat.W wyniku wymiany ludności między Grecją i Turcją po 1922 do miasta napłynęło dużo greckich uchodźców z Anatolii, a turecka ludność miasta przeniosła się do Turcji. Żydowscy mieszkańcy (ponad 50 tysięcy) zostali niemal doszczętnie wymordowani podczas II wojny światowej (w Oświęcimiu).
Aktualnie Thessaloniki są drugim co do wielkości (po Atenach) miastem Grecji, ma 354 tysięcy mieszkańców, jest ośrodek administracyjny greckiego regionu Macedonia, a nieoficjalnie nazywany jest przez Greków stolicą Macedonii.
Mury wyznaczone zostały już przez Kassandra. Te istniejące do dziś pochodzą z IV wieku naszej ery. Wznoszone były na szybko, przy wykorzystaniu poprzedniej architektury, by obronić się przed gotami. Miały kształt trapezu i około 8 km długości. Mur znajdował się także od strony morza, ale zniszczony został przez Saracenów. Wzniesione zostały z rozkazu cesarza Teodoriusza Wielkiego. Służył także, nie tylko do obrony, ale także do oddzielenia terenów rolniczych od miasta. Cztery bramy znajdowały się we wschodnim i zachodnim murze, w tym Złota Brama rozpoczynała główną ulica miasta. W północnej części muru znajdowały małe bramy.
Łuk Galeriusza zbudowany został w 305 roku naszej ery. Było świadectwem zwycięstwa Galeriusza nad Persami w 297 roku. Łuk był jedną z czterech bram stanowiących ceremonialną drogę z Via Egnatia do pałacu Galeriusza i rotundy, miał ułatwiać przejście do mauzoleum. Znajdował się na skrzyżowaniu dwóch największych ulic Thessalonik. Był podwójny, na planie prostokąta tak zwany tetrapylon.
Płaskorzeźba ma czternaście przedstawień na każdym filarze, podzielone na otaczają je cztery horyzontalne pasy. Pojedyncze sceny tworzące porządek tematyczny i chronologiczny. Przedstawiają sceny (bitwy) ze zwycięskiej kampanii perskiej. Znajdziemy na nich też Dioklecjana i Juliusza Cezara. Została wykonane z marmuru. Jest to typowa sztuka triumfalna, posiadająca tło, oraz głęboki światłocień.
W pobliżu znajduję się Rotunda, tak zwany kościół Agios Georgios. Zbudowana około w 306 roku naszej ery, prawdopodobnie jako Pantenon lub Mauzoleum Galeriusza.Teodoriusz Wielki został zamieniony na świątynię chrześcijańską –najpierw imienia Archaniołów, potem w kościół Świętego Jerzego w V wieku. Rotunda pełniła także rolę meczetu
Mozaiki, z końca IV wieku, program ikonograficzny jest dziwny i pozbawiony analogii w sztuce chrześcijańskiej, tłumaczy się to próbą tłumaczenia pogańskiego tematu na język chrześcijański. Kopuła ma po środku przedstawienie Chrystusa trzymający krzyż otoczony jest wieńcem z owoców i liści. Możliwe, że jest to personifikacja roku. Chrystus podtrzymywany jest przez cztery anioły, personifikacja pór roku. Poniżej znajdują się całkowicie zniszczone postacie, prawdopodobnie apostołowie. Strefa dolna przedstawia fantastyczną architektura, na tle której występuje około dwóch, trzech (razem piętnaście) świętych męczenników w pozycji oranta. Napisy pod nimi podają daty ich śmierci. Święci mają piękne twarze, regularne rysy, wielkie oczy zapatrzone w dal. Ubrani są po wojskowemu lub w białe, purpurowe ornaty spod których nie widać ciał. Są to młodzi chłopcy, dojrzali mężczyźni i starcy. Całość jest określana jako kalendarz kościelny z obrazami miesięcy (popularne w sztuce III i IV wieku). Znajdziemy też barwne ptaki taki jak pawie, żurawie, papugi, gołębie. Kolorystyka to głównie złoto, błękit, szmaragdowa zieleń. Postaci są monumentalne.
Kościół Hosios Dawid został wybudowany pod koniec V wieku, przy klasztorze Latomos, dziś nie istniejącym.
Mozaika znajdująca się w konsze absydy przedstawia Objawienie Pańskie według wizji Ezechiela. Widzimy tu Chrystusa – Emanuel, jako młodzieńca bez brody, tronujący na tęcza nieba, otacza go nimb chwały, spod niego cztery symbole ewangelistów, pod jego stopami jest rajskie wzgórze z czterema rzekami (lub wody Jordanu). Z lewej widzimy przerażonego proroka Ezahiel, w pokłonie, który, być może, jest zbulwersowany wizją. Wyciąga ręce, aby osłonić się przed oszałamiającym widokiem. Z prawej jest zamyślony prorok Habakuk. Piękne barwy mozaiki zachowały się dzięki temu, że do 1921 schowana pod tynkiem (zamalowana przez turków). Kolorystyka jest delikatna, modelunek miękki. Mozaika jest porównywana z mozaikami w mauzoleum Galii Placydii.
Kościół św. Demetriusza zbudowany został w V-VII wieku. Nadano mu imię oficera rzymskiego - męczennika, który zginął w Salonikach 26 października 306 roku. Dzień jego śmierci jest głównym świętem Salonik.
Kościół był ofiarą pożaru w 1917 roku. Zachowała się jedynie absyda i kolumnada. Aktualnie największy kościół w Grecji.
W kościele zachowało się dziewięć niewielkich mozaik nad kolumnadą przedstawiającą Demetriusza. Obrazy były wotywne, ufundowane przez osoby prywatne lub oficjalne . Jest to doskonały przykład indywidualnej części cudownych relikwii za pośrednictwem sztuki. Święty Demetriusz zawsze jest przedstawiany jako młodzieniec o regularnych rysach, pozbawiony cech indywidualnych, ubrany w wojskową chlamidę ozdobioną haftem.
Zachowane mozaiki przedstawiają świętego Demetriusz z fundatorami lub chroniącego dygnitarzy: biskupa Thessalonik i metropolitę Leona. Druga mozaika przedstawia fundacja dziecka świętemu. Kolejna Demetriusza i Archanioła go błogosławiącego, Demetriusza i diakona, Demetriusza opiekujący się dziećmi. Inne mozaiki ukazują św. Sergiusza, św. Matkę Boską i prawdopodobnie świętego Teodozjusza. Mozaiki, których nie ma w kościele znajdują się w muzeum Białej Wieży. Przedstawiają Demetriusza i czterech księży na murach miasta (linie wskazują na styl VII – VIII wieku), oraz prawdopodobnie Justyniana lub Bazylego II podczas walk ze Słowianami (V – VII wieku).
Panhagia Acheiropoietos zbudowana została w V wieku na fundamentach rzymskich łaźni. Jest to klasyczna trójnawowa świątynia, poświęcona Świętej Dziewicy, Matki Boga. Nazwa zapewne jest związana z kultem ikony Matki Bożej w kościele. Źródła Bizantyjskie, że święty Demetriusz pokazał się w tym miejscu z Świętą Dziewicą.
We wnętrzu znajdziemy malowidła naścienne z XIII wieku, oraz mozaiki datowane na V wiek, pod łukami między ozdobnymi kolumnami. Ufundowane zostały przez Księdza Andrzeja, który był wysłannikiem arcybiskupa Thessalonik na soborze w Chalcedonie. W kościele widać jakich zniszczeń dokonali Turcy.
Agia Sofia jest usytuowana w ogrodzie poniżej gruntu, przez co wydaje się dużo większy niż jest w rzeczywistości. Jest to katedra miasta. Została zbudowana w VIII wieku jako klasyczna świątynia bizantyjska na planie krzyża, na wzór kościoła w Konstantynopolu. Wejście pierwotnie było ozdobione portykiem zniszczonym w 1941 roku.
We wnętrze znajdziemy malowidła ścienne z XI wieku, oraz mozaiki z VIII-XII wieku. Kopułę o średnicy 10 metrów zdobi Chrystus Pankratator. Znajdziemy również scenę Wniebowstąpienia z przyglądającymi się apostołami, jak aniołowie unoszą Chrystusa do nieba. W absydzie widać resztki mozaiki krzyża za tronującą Matką Boską.
Bibliografia:
E. Jastrzębowska „Sztuka wczesnochrześcijańska” wyd. AF Warszawa 1988
H. Stern „Sztuka Bizantyńska” wyd. AF Warszawa 1975
E. Kourkoutidou – Nikolaidou, A. Tourta „Wandering in Byzantine Thessaloniki wyd. Kapon
Red. M. Dubin “Grecja kontynetalna” wyd. Wiedza i Życie Warszawa 1999
„Podróże Marzeń – Grecja” wyd. Biblioteka ‘Gazety Wyborczej’” Warszawa 2006
